FOTOMETEORLAR
4. FOTOMETEORLAR
Güneş ve Ay’dan gelen ışınların kırılması, yansıması, kırılarak yayılması veya karışması sonucunda meydana gelen olaylara fotometeor denir.
Fotometeorlar oluşum şekillerine göre üçe ayrılırlar.
1. Bulut içinde veya üzerinde meydana gelen fotometeorlar. Örneğin; hale olayları, taç, renkli ışıklar, glorya vs.
2. Bazı hidrometeorlar veya lithometeorlar üzerinde veya içinde meydana gelen fotometeorlar. Örneğin; hale olayları, taç, glorya, gök kuşağı, sis yayı, papaz halkası, ışık huzmeleri vs.
3. Açık havada meydana gelen fotometeorlar. Örneğin; serap, parıltı (shimmer) yeşil flaş, gün batımı-gündoğumu renkleri vs.
Fotometeorlar Hâlihazır hava kod tablosunda yer almazlar.
4.1. Bulutun İçinde veya Üstünde Meydana Gelen Fotometeorlar
Bulut içinde veya üstünde meydana gelen fotometeorlar hale olayları, taç, renkli ışıklar (irisation) ve glorya (glory) dır.
4.1.1. Hale
Atmosferde süspansiyon halde olan buz kristallerinden (cirroform tipi bulutlar, buz sisi) ışığın yansıması ve kırılması sonucu parlak lekeler, kavisler, ışık salçan sütunlar ve halka şeklinde meydana gelen optik bir olaydır. Güneş ışınlarının kırılması sonucunda meydana gelen hale bazı renkler gösterebilir, buna karşı Ay ışığından meydana gelen hale ise daima beyaz renktedir.
4.1.1.1. 22 Derece Hale (Küçük Hale)
Merkezi Güneş veya Ay olan 220 yarıçapa sahip, ışıklı ve renkli bir halkadır. Bu halenin iç kısımları, kırmızı, dış kısımları ise, mora dönüşen halka şeklindedir. Haleler; buz kristallerinden meydana gelen bulutlar mevcut olduğu zaman görülürler. Haleye bakılarak, bulutun Cirrostratus (Cs) ve Altostratus (As) olduğuna karar verilebilir. Eğer halkanın iç kısmı kırmızı ise, mevcut bulutun Cirrostratus, mor veya mavimsi bir renk ise bu olay, Taç olduğundan bulut, Altostratus olarak değerlendirilir.
4.1.1.2. 46 Derece Hale (Büyük Hale)
Bazen yarıçapları 460 olan haleler gözlemlenebilir ki, bunlara büyük hale adı verilir. Küçük hale de belirtilen özellikler burada da aynı şekilde geçerlidir. Bunlar küçük haleye nazaran daha az görülürler.
Güneş veya aydan aşağı ve yukarı doğru uzanan ufuk çizgisine dik olarak oluşan, kesikli veya kesiksiz beyaz ışık sütunudur.
4.1.1.4. Teğet Yaylar (Tangent Arc)
Küçük halenin en yüksek noktasına ve en alçak noktasına teğet geçen kavisli yaylardır. Işık kaynağı ufkun hemen üzerinde olduğunda, tanjant yayı (üst teğet yay) V şeklinde görünür. Gökyüzündeki Güneş veya Ay hareket ederken, üst teğet yayın V şekli büyük bir kuşun uzayan kanatlarını andırır.
4.1.1.5. Merkezi Tepede Olan Yaylar (Circumzenital Arc)
.jpg)
4.1.1.5.1 Merkezi Tepede Olan Yüksek Yay: Tepe yakınlarında küçük yatay keskin kavisli yaydır. Dış kısımları parlak kırmızı, iç kısımları parlak menekşe rengidir.
4.1.1.5.2. Merkezi Tepede Olan Alçak Yay (Circumhorizontal Arc): Ufuk çizgisine yakın, düz yatay bir yaydır.
.jpg)
4.1.1.6. Parhelik Halka, Sahte Güneş (Sundog, Parhelion)
Güneşle aynı yükseklik ve aynı derecede beyaz yatay halkadır. Parlak kısımlar (Yalancı Güneş) bu hale çeşidinin belli bir noktasında gözlemlenebilir. Bu parlak kısım (Yalancı güneş) daha ziyade halenin bir parça dış kısmında meydana gelir. Genellikle parlaktır.
Bazen 120° derece azimut mesafesinde (parenthelia = 120° yalancı güneş) görülebilir.
Çok nadir olarak da güneşin tam zıt yönünde (anthelion) oluşabilir.
.jpg)
4.1.1.7. Güneşaltı ve Güneşüstü
Güneşin durgun su yüzeyleri üzerinde oluşturduğu hayali güneş görüntüsüne benzer şekilde güneşin altında dikey olarak oluşan parlak beyaz kısımdır.
4.1.1.8. Üst Yanal Yay (Supralateral Arc)
Bu, yalnızca ışık kaynağı 32° veya altındayken oluşan gökkuşağı renkli büyük bir yay şeklindedir. Büyük bir çemberin parçası olarak ve her zaman büyük halenin çemberinin hemen üstünde ona paralel olarak görünür. Supralateral yay 46° halo ile karıştırılabilir, ancak supralateral yay daha parlak ve renkli görünümü ile ondan ayırt edilebilir. Büyük (46°) halenin aksine, supralateral yay şekli, ışık kaynağının yüksekliğine göre değişir. Yayın en üst noktası merkezi tepede olan yaya (circumzenital arc) yakındır veya ona dokunur.
4.1.1.10. Alt Yanal Yay (Alçak Yanal Teğet Yay)
Bu yay 46 derece haleye teğet ya da hemen dışında oluşan sık rastlanmayan çift renkli bir yaydır. Daima güneş ve sahte güneşlerden geçen parhelik halkanın alt kısmında oluşur ve şekli ışık kaynağının geliş açısına göre değişir. Güneş yükseldikçe 46 derece haleye olan temas noktaları 46o hale boyunca aşağı doğru hareket eder. Daha sonra sağdaki ve soldaki bu alt yanal yaylar birleşerek tek bir yay halini alır. Güneşin yüksekliği 68 derece olduğunda bu yay güneşin altında 46 derece haleye dikey olarak değer. Güneş yükselmeye devam ettiğinde yayın tepesi 46 derece halenin birkaç derece altına doğru uzar. Alçak yanal yay merkezi tepede olan yay (circumzenital arc) kadar parlak ve renkli olabilir.
4.1.1.10. Diğer Hale Olayları
Nadir durumlarda yukarıda açıklanmayan bir kısım hale olayları gözlemlenebilir. Bunlar parry yayı, Güneş ile zıt yönde oluşan yaylar (dağınık yay, Wegener yayı, Hastings yayı, Tricker yayı), bant yayları (46 derece parry yayları), helik yay, alt helik yay, Moilanen yayı, piramit şeklindeki buz kristallerinin oluşturduğu haleler ( örneğin; yarıçapları 9, 18, 20, 23, 24 ve 35 derece olan haleler) ve bunlara ilaveten birçok teğet ve parabolik yaylar, eliptik haleler vs. dir.
4.1.2. Taç
Güneş ve Ay etrafında daha küçük bir çapta sıra halinde merkezileşmiş, bir veya birden fazla ender olarak üçten fazla renkli şeridin görülmesi olayıdır. Bu şeridin iç kısmındaki sıra, mor ve mavi renkte olup, dış kısımlara gidildikçe bu renk kırmızılaşır. Taç, çok küçük su veya buz parçacıklarından meydana gelen ince bulutlardan, sis veya pustan geçen ışıkların yansıması sonucu oluşur. Taç olayı, su damlacıklarından meydana gelen Altostratus (As) bulutları üzerinde teşekkül eder ve bu olay havanın iyi olacağının işareti sayılır. Hale olayı ise; havanın kısa süre sonra kötüleşeceğinin bir belirtisidir (Cirrus, Cirrostratus, bulutları).
Genellikle çapı 5 dereceden fazla olmayan en içteki halka parlak bir orta alana sahiptir. Bazen bulutlarda görülen taçlar bulutu oluşturan parçacıkların büyüklük farklılıklarından dolayı görünümde bozulmalar olabilir. Taçların çaplarının büyüklüğü 15 dereceye kadar çıkabilir. Farklı bulutların Güneş veya Ay’ın önünden geçmesi sonucu taçın çapı küçülebilir veya büyüyebilir.
Bulutların üzerinde görünen renkler bazen birbirine karışmış, bazen de bulutların kenarlarına paralel olan bantlar şeklindedir. Genellikle yeşil ve pembe renklidir pastel tonlarda görünür.
Renkli bulutlar genellikle parlaktır ve sedefe benzer. Güneş ışınları 10 derece açıyla geldiğinde oluşmaya başlar ve 40 derece olana kadar devam edebilir.
4.1.4. Glorya * (Renkli Işık Halkası)
Bir gözlemcinin kendi gölgesi üzerinde, çok sayıda küçük su damlacıklarının olduğu bulut ya da sis içinde, bir veya daha fazla sayıda renkli halkadan oluşan optik olaydır.
Glorya, Güneş ile tam ters tarafta meydana gelir. Bu nedenle gündoğumu ve günbatımı hariç olmak üzere ufkun altındadır.
Güneşe arkanız dönük iken uçaktan veya dağ tepesi gibi yüksek bir yerden sis veya buluta doğru bakıldığı durumlarda kendi gölgeniz veya uçağın gölgesinin olduğu yerde görülür.
Güneş ışığının kırılmasından dolayı renkli halkalar oluşur ve renk dizilişi aynı taçta olduğu gibidir. Glorya daima sizin gölgenizin olduğu taraftadır. Uçaktaki bir gözlemci bindiği uçağın gölgesinde glorya gözlemleyebilir.
.jpg)
*: Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğünde dilimize “görkem” olarak çevrilmiştir.
4.2. Hidrometeor veya Lithometeorların İçinde veya Üzerinde Oluşan Fotometeorlar
4.2.1. Gökkuşağı
Işığın, atmosferdeki su damlalarının teşkil ettiği perde üzerinden geçerken kırılması ve yansıması sonucu, mordan kırmızıya kadar sıralanan renklerle meydana gelen kavisli bir çizgi demetidir. Gökkuşağı çok ender hallerde Ay ışığından meydana gelmekle birlikte, çoğunlukla Güneş ışığında görülür. Gökkuşağında renklerin sıralaması şu şekildedir; kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi, lacivert ve mor.
Gökkuşağı, ışığın su damlacıklarından oluşan bir ekran üzerinde bulunması sonucu ortaya çıkan renkli bir yaydır. Renkli yay, ışığın geliş yönünün aksi tarafında meydana gelir ve merkezi ışık kaynağı ile rasatçıyı birleştiren hattın uzantısı üzerinde bulunur. Böylece, Gökkuşağı yüksek bir kule veya uçaktan bakıldığı zaman tam bir çember teşkil etmiş şekilde görülebilir. Gökkuşağının yedi rengi bazen tam olarak gözlemlenebilir. Renklerin varlığı su damlacıklarının büyüklüğüne bağlıdır. Her zaman mor renk içte, kırmızı renk dışta bulunur. Gökyüzü, kuşağın dışında içine göre daha koyudur.
Gökkuşağı en fazla görülen fotometeordur.
4.2.1.1. Birincil Gökkuşağı
Birincil gökkuşağı için yukarıda gökkuşağı için yapılan açıklamalar geçerlidir. Aynı anda iki adet gökkuşağı gözlemlendiğinde bunlardan daha parlak ve canlı renklere sahip olanı birincil gökkuşağıdır.
4.2.1.2. İkincil Gökkuşağı
Birincil gök kuşağına ek olarak ortaya çıkabilir. Birinci gök kuşağına göre daha az parlaktır ve yaklaşık onun iki katı genişliğe sahiptir. Renk dizilişleri birincil gök kuşağındakinin tam tersidir, içte kırmızı (yarıçap 51 derece ) ve dışta mor (yarıçap 54 derece) yer almaktadır. Birincil gökkuşağı oluşumu ile ilgili açıklamalar burada da geçerlidir, ancak yükseklik açıları farklıdır.
4.2.1.3. Çoklu Gökkuşağı
Bunlar ışık dalgasının karışması nedeniyle dar ve renkli ( yeşil, mor veya turuncu) yaylardan meydana gelen gökkuşaklarıdır. Birincil gökkuşağın iç kısmında veya ikincil gökkuşağın dış kısmında nadir durumlarda ortaya çıkar. Yağmur damlaları büyükse (çap 1 mm. den fazla) ışığın kırılma şekline göre birincil gök kuşağı ile birleştirilen hepsi canlı renklerden oluşan beş adet yaya sahip olabilir. Daha küçük su damlaları olması durumunda daha az sayıda yay oluşur.
4.2.1.4. Beyaz Gökkuşağı (Sis Kuşağı)
Buna sis kuşağı da denir. Bu bir ana gökkuşağı olup, güneş ve ay ışığının küçük su damlacıkları içinde yansıma veya kırılması sonucu meydana gelir ve sis veya pus ekranı üzerinde görülür. Sis kuşağı, genlikle dışta kırmızı ince bir bant ile içte mavi bir bant ile çevrilmiş beyaz bir kuşaktan ibarettir.
4.2.1.5. Yansımış Gökkuşağı
Gökkuşağının düzgün su yüzeyleri üzerine yansımış halidir.
4.2.1.6. Yansıtılmış Gökkuşağı
Yağmur damlalarını geçtikten sonra düzgün su yüzeyleri tarafından güneş ışığının yansıtılması sonucu birincil ve ikincil yansıtılmış gök kuşakları meydana gelebilir. Yansıma gök kuşağını tersine çevirir. Yansıtılan kuşak gerçek anlamda bir yansıma değildir, bu kuşak yansıyan güneş ışığının farklı yağmur damlalarına gelmesi sonucu oluşmuştur.
4.2.1.7. Su / Deniz Serpintisi (Sprey) Gökkuşağı
Gökkuşağı denizdeki dalga tepelerinin kırılması sonucu su zerreciklerinden oluşan sprey üzerinde de oluşabilir.
4.2.2. Papaz Halkası
Merkezi güneş veya ay üzerinde bulunan, iç tarafında mavimsi, dışta kırmızımsı kahverengi bir bant ile çevrili, beyazımsı bir halkadır. Bu halkada yüksek atmosferde bazen mevcut olan volkanik kaynaklı çok ince bir toz bulutu arasından geçen ışığın kırılması ile meydana gelir. Halkanın iç kenarının yarıçapı yaklaşık olarak 22 ile 28 derece arasındadır. Halkanın genişliği ise 10 dereceden fazladır. Boyutlar toz parçalarının büyüklüğüne göre değişmektedir.
4.3. Açık Havada Meydana Gelen Fotometeorlar
4.3.1. Serap (Mirage)
Uzakta bulunan cisimlerin kararlı veya dalgalı, tek veya çok, dik veya kıvrımlı, büyük veya küçük görülmesine sebep olan optik bir olaydır. Serap içinde görülen cisimler, bazen ufka nazaran gerçekte olduğundan çok yüksek veya alçak bir yerde görülür. Ufkun altında veya dağların arkasında bulunan cisimler görülür hale gelebilir. Buna karşın normal şartlar altında görülebilir olan cisimlerde serap meydana geldiğinde gözden kaybolur.
Serap, yoğunluk farklılıkları sebebiyle kırılma indisleri büyük ölçüde değişen hava tabakaları arasından geçen ışık huzmelerinin kırılması ile meydana gelir. Bundan dolayı; Serap, yeryüzü sıcaklığının hava sıcaklığından oldukça farklı olduğu zamanlarda görülür. Serap, kuvvetli ısınmış su yüzeyleri, toprak, kum veya yollar üzerinde, alçak serap veya kar sahaları, soğuk deniz yüzeyleri üzerinde, yüksek serap olarak meydana gelir. (Serap güneş ışığı yardımıyla oluşur.)
4.3.2. Parıltı (Shimmer)
Yatay yöne doğru bakıldığında, yer yüzeyindeki nesnelerin parıldamasının gözlemlenmesidir. Parıltı genellikle güneş çok parlak ve yer yüzeyi çok sıcak olduğu durumlarda karalarda meydana gelir. Bu olay küçük boyuttaki hava parsellerinin hareketi sonucu yüzeydeki atmosfer tabakasının kırılma indisinin kısa süreli dalgalanmalarından kaynaklanır.
Parıltı görüntü netliğini önemli ölçüde azaltır.
4.3.3. Işıldama (Scintillation)
Yıldızlardan veya Dünyadaki ışık kaynaklarından gelen ışığın genellikle titreşim şeklinde çok hızlı değişimleridir. Yıldızların veya ışığın görünen parlaklığı, rengi veya konumu; ışık kaynağının geçtiği atmosfer katmanındaki kırılma indisinin dalgalanmaları nedeniyle pırıltılı değişimler gözlemlenmesine sebep olur. Bu olay parıltıya benzer. Yıldızların ışıldaması ufukta oluştuğunda, tepedekinden daha belirgindir.
4.3.4. Yeşil Flaş
Güneş veya Ayın bazen de ufuktaki bir gezegenin üst kısmında görülen genellikle kısa süreli yeşil bir parlamadır.
Bazen ufkun birkaç derece üzerine kadar gözlemlenir. Her ne kadar bu olayın rengi yeşil olsa da hava çok berrak olduğunda mavi ve menekşe rengi de nadir olarak görülebilir. Bu olayın gerçekleşmesi için ufuk çizgisi belirgin bir şekilde görülebilmelidir. Denizler üzerinde karalardan daha sık rastlanır. Her biri yaklaşık 1-2 saniye süren iki yeşil ışık türü vardır.
Bunlar;
- Aşağı Yeşil Serap (Inferior Mirage Flash)
- Sahte Yeşil Serap (Mock Mirage Flash)
Çok nadir olarak görülen yeşil flaş türleri de vardır. Bunlardan birisi kum saati şeklinde güneşin üst kısmının 15 saniye kadar yeşile dönüştüğü ve bir ışık huzmesinin yeşil flaştan yukarı doğru uzadığı durumdur. Bir diğeri günbatımından hemen sonra görülen yer altı yeşil flaşıdır.
Gün dağların ardında kaybolduğunda, ufukta ya da kıyıdaki sisin üst kenarı boyunca yeşil flash gözlemlenebilir.
4.3.4.1. Aşağı Yeşil Serap (Inferior Mirage Flash)
Batan güneşin son belirtisi ya da doğan güneşin ilk belirtisi olarak ortaya çıkan yeşil flaştır. Yerdeki hava tabakasının yukarıdaki hava tabakasına göre belirgin bir şekilde sıcak olduğunda ortaya çıkabilir. En iyi deniz seviyesine yakın olduğu durumlarda gözlenir.
4.3.4.2. Sahte Yeşil Serap (Mock Mirage Flash)
Güneş batmadan hemen önce veya doğduktan hemen sonra güneşten ayrılmış yeşil bir alan olarak ortaya çıkar. Sıcak hava tabakasının soğuk bir yüzey üzerinde olduğu ve gözlemcinin sıcaklık enverziyonunun üzerinden baktığı durumlarda meydana gelebilir.
4.3.5. Alacakaranlık (Gündoğumu-Günbatımı) Renkleri (Twilight Colors)
Alacakaranlıktaki gökyüzünün çeşitli renkleri ve gündoğumu ve günbatımında dağların zirvelerinin aldığı renkli durumdur. Alacakaranlık renkleri, Güneş'ten gelen ışık ışınlarının atmosferde kırılması, saçılması veya bir kısmının emilmesiyle üretilir. Açık, bulutsuz havada görülebilirler.
4.3.5.1. Mor Işık
Güneşin olduğu tarafta bazen mor ışık adı verilen bir parıltı görülür. Bu, büyük bir aydınlık halkanın bir parçası olarak görünür ve ufuktan yukarı doğru uzanır. Mor ışık güneş batarken yavaş yavaş yükselerek, Güneş ufkun 3-4° altında olduğunda, hem boyut hem de parlaklık olarak en büyük halini alır. Güneş, ufkun yaklaşık 6 ° altına ( alacakaranlık sonunda) düştüğü zaman kaybolur. Bazen, ilk mor ışık ortadan kalktığında, bu olay (mor ışık) kendini daha az yoğunlukla tekrar eder. Mor ışığın ikinci tekrarı ilkinden biraz daha düşük bir seviyede ya da aynı yükseklikte görülür.
4.3.5.2. Alacakaranlık Kemeri
Güneş'in tersi yönde, Dünya'nın gölgesi ve alacakaranlık kemeri bazen görülür. Dünya'nın gölgesi, gün batımından sonra Güneş'in karşısındaki ufukta yavaş yavaş yükselir. Halkanın bir parçası olarak koyu mavi−gri ve bazen de mor bir tonda görünür. Alacakaranlık kemeri genellikle gölgenin üst kenarını çevreleyen gül kurusu menekşe renginde bir şerit olarak meydana çıkar. Bu kemerin üstünde bazen de, soluk mor veya sarı bir renk görülebilir.
.jpg)
4.3.5.3. Dağ Parıltısı (Alpengluhen)
Gün batımında, Güneş düşük rakımdaki bir gözlemci için görünmez olduğunda, dağ tepeleri hala Güneş'in doğrudan ışınlarını alarak bu görüntüyü meydana getirir. Dağların en yüksek kısımları zamanla gül kurusu, pembe veya sarı bir renge bürünür. Bu olay yüksek dağ kızıllığı anlamına gelen Alp Parıltısı olarak adlandırılmıştır. Dünyanın gölgesi dağ tepelerine ulaştığında, kısa bir mavi renklenme döneminden sonra kaybolur. Alp parıltısı güneşin doğuşuna yakın zamanlarda da gözlemlenebilir.
.jpg)
4.3.5.4. Işık Huzmeleri (Crepuscular Rays)
Bazen Güneşten yayılan koyu mavimsi çizgiler ve ışık ışınları görülür. Bulut altındaki gölgelerde, ufukta veya ufkun altında meydana gelen bu olaya ışık huzmeleri denir. Işık huzmeleri denildiğinde günün herhangi bir saatinde Güneş ışınlarının bulutların gölgesinde bıraktığı gölgeli şeritler kastedilir. Soluk mavi ya da beyazımsı ışınlar bazen Güneş Cumulus veya Cumulonimbus bulutunun arkasında kaldığı durumlarda görülür. Daha koyu çizgiler düzdün olamayan bulut parçalarının gölgeleridir. Alçak bulut öbeklerinin arasındaki boşluklardan havadaki su veya toz parçacıkları vasıtasıyla görünür hale gelen ışınlar da ışık huzmeleri olarak kabul edilir.
